تمبر یکی از جذاب‌ترین و در عین حال با ارزش‌ترین اشیای کلکسیونی است که ترکیبی از هنر، تاریخ، سیاست و هویت ملی را در یک قطعه کوچک به تصویر می‌کشد. در ایران، تاریخچه تمبر به دوره قاجار بازمی‌گردد و از آن زمان تاکنون، تحولات گسترده‌ای در طراحی، مضمون، چاپ و کاربرد آن رخ داده است. در این مقاله قصد داریم ضمن بررسی سیر تاریخی تمبر ایرانی، به جنبه‌های گوناگون آن از جمله فروش تمبر، تمبر شناسی، اهمیت کلکسیونی و بازار فعلی بپردازیم.
—
پیدایش و آغاز تمبر در ایران
ورود به ایران
تمبر در ایران نخستین بار در سال ۱۲۷۹ هجری شمسی با تأسیس دفتر پستی انگلیسی در ریشهر (بوشهر) معرفی شد، به شکلی که برای حمل و نقل پستی، گاهی از تمبر هندوستان استفاده می‌گردید.
در سال ۱۲۸۲، هیأتی از ایران به پاریس رفت تا با مسئولان پست فرانسه در مورد چاپ تمبر مذاکراتی انجام دهد. فردی فرانسوی بنام ریستر کلیشه‌هایی با طرح شیر و خورشید آماده کرد، اما طرح اولیه او مورد قبول مقامات ایرانی قرار نگرفت.
تمبر باقری؛ اولین تمبر رسمی ایران
تمبرهایی که توسط بار طراحی شدند در چند ارزش چاپ شدند (یک شاهی، دو شاهی، چهار شاهی، هشت شاهی) و به رنگ‌های مختلف مانند آبی، قرمز، سبز و بنفش عرضه شدند. این تمبرها بدون دندانه بوده و به «سری باقری» معروف شدند.
از این تمبرها از سال ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۶ استفاده شد.
در سال ۱۲۹۳، توزیع تمبر از انحصار دفاتر پستی خارج شد و در سال ۱۲۹۴ ایران به عضویت اتحادیه جهانی پست درآمد.
در دوره قاجار، تصویر تمبرها غالباً به شیر و خورشید یا تصویر شاه محدود می‌شد؛ این نشانه‌ها نقش هویتی و حکومتی داشتند.
—
سیر تکاملی تمبر ایرانی در دوره‌های بعدی
دوره پهلوی
با ورود به دوره پهلوی، تحولات گسترده‌ای در چاپ ایران روی داد. در این دوره، تمبرهای ایرانی به‌مرور مضمون‌های ملی، تاریخی، فرهنگی و هنری بیشتری یافتند. موضوعاتی مانند مشاهیر، بناهای باستانی، ورزش‌های ملی، طبیعت ایران و رویدادهای مهم ملی در تمبرها به تصویر کشیده شد.
همچنین در دوره رضاشاه و بعداً در دوره محمدرضا شاه، تغییرات در طراحی و سوژه‌های تمبر ایرانی بیشتر شد تا تمبرها بتوانند هویت نوین کشور را نمایان کنند.
دوره پهلوی گاهی برای مناسبت‌های سلطنتی، تولد، تاج‌گذاری و غیره صادر می‌شدند.
دوره جمهوری اسلامی و تمبر جمهوری پس از انقلاب
با وقوع انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، تمبر ایرانی نیز وارد مرحله‌ای تازه شد. طراحی‌ها و مضامین تمبر پس از انقلاب بازتاب‌دهنده ارزش‌ها، آرمان‌ها و رویدادهای انقلاب شد.
نخستین تمبر جمهوری در فروردین ۱۳۵۸ منتشر شدند که تصاویری از قیام مردم و وقایع مهم انقلاب را به نمایش می‌گذاشتند (مانند ۱۵ خرداد، ۱۷ شهریور و ۲۲ بهمن)
در اسفند ۱۳۵۸ و سال‌های بعد، تمبرهایی به بزرگداشت شخصیت‌های انقلابی، مفاخر ملی و مذهبی منتشر شدند.
همچنین عبارت رسمی تمبرها در اردیبهشت ۱۳۶۰ از «دولت شاهنشاهی ایران» به «جمهوری اسلامی ایران» تغییر پیدا کرد تا هویت نظام جدید بر تمبرها نمایان شود.
—
تمبر شناسی: ویژگی‌ها، ارزش‌ها و مزیت‌های کلکسیونی
ویژگی‌های تمبر ایرانی
تمبر ایرانی از نظر طراحی دارای تنوع بالاست: رنگ، دندانه (در بعضی تمبرها)، اندازه، چاپ تک‌رنگ یا چند رنگ، نوع کاغذ و روش چاپ (چاپ سنگی، چاپ افست، چاپ لیتوگرافی و غیره).
در تمبرهای کمیاب ممکن است اشتباهات چاپی یا نسخه‌های خطا نیز وجود داشته باشد که برای کلکسیونرها بسیار جذاب‌اند.
تمبر ایرانی زمانی که در وضعیت سالم، دارای دندانه کامل، بدون تاخوردگی و رنگ‌پریدگی باشد، ارزش بیشتری دارد.
ارزش کلکسیونی تمبر ایرانی
تنوع طرح و سری‌ها: تمبر ایرانی در دوره‌های مختلف دارای سری‌ها و مجموعه‌های متعدد است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند.
کمیابی و نسخه‌های خاص: برخی تمبرها در تیراژ محدود چاپ شده‌اند یا نسخه خاصی از آن‌ها وجود دارد که در بازار کمیاب و با ارزش می‌شوند.
مضمون تاریخی و ملی: وقتی تمبری تصویری از رویداد تاریخی یا شخصیتی ملی دارد، علاوه بر ارزش کلکسیونی، ارزش معنوی نیز پیدا می‌کند.
وضعیت و کیفیت نگهداری: نسخه‌هایی که در شرایط خوب نگهداری شده‌اند، ارزش چند برابری دارند.
اشتباهات چاپی خاص: نسخه‌هایی که دچار خطا در چاپ، رنگ‌بندی یا برش هستند، برای کلکسیونرها بسیار جذاب‌اند.
—
